Trwa budowa lapidarium na żorskim cmentarzu żydowskim. Odnaleziono nagrobek z 1814 roku!

Żorski cmentarz żydowski usytuowany jest w dzielnicy Kleszczówka, bardzo blisko ul. Mikołowskiej. Od 2004 r. to miejsce jest Parkiem Kulturowym. I rzeczywiście, wchodząc przez bramę cmentarną, można poczuć się jak w parku - stare, wysokie drzewa i porośnięte mchem podłoże sprzyjają odpoczynkowi i zadumie.

Żorski cmentarz jest jednym z najlepiej utrzymanych cmentarzy żydowskich na Górnym Śląsku - przyznaje dr Sławomir Pastuszka, historyk-judaista, od 20 lat badający tego typu obiekty. To jest na pewno cmentarz o najlepiej uporządkowanej zieleni, co do tego nie mam żadnych wątpliwości - dodaje.

Spacerując po cmentarzu jeszcze kilka miesięcy temu, nietrudno było natknąć się na porozrzucane w różnych miejscach fragmenty uszkodzonych nagrobków. Wiele z nich trafiło na stertę, usypaną w miejscu rozebranego po II wojnie światowej domu przedpogrzebowego, inne do niedawna pozostawały pochowane pod ziemią.

Porządki i puzzle

Niełatwego zadania uporządkowania tego terenu i wyeksponowania w należyty sposób zachowanych jeszcze nagrobków podjęli się Miejska Konserwator Zabytków w Żorach, Ewa Pańczyk, cytowany już wcześniej dr Sławomir Pastuszka, i lokalny przedsiębiorca Lech Wietrzyk.

Udało się nam pozyskać bardzo duże fundusze z Narodowego Instytutu Konserwacji Zabytków na wykonanie tablic informacyjnych wzdłuż wyremontowanego już ogrodzenia cmentarnego. Część tablic już tam stoi, kolejne wkrótce będą zamontowane. Nie chcieliśmy jednak zostawiać tej przestrzeni w takim stanie, i postanowiliśmy uporządkować tę część cmentarną, która była tak naprawdę rumoszem. Będzie ona formą lapidarium, pewnego rodzaju upamiętnieniem i wyeksponowaniem tych elementów, co do których nie do końca wiemy, jakie było ich faktyczne położenie. Chcemy pokazać, kto leżał na cmentarzu, ale też jak wyglądały te nagrobki, w jaki sposób były opisywane itd. - wyjaśnia Miejska Konserwator Zabytków w Żorach, Ewa Pańczyk.

Prace wykonywane obecnie na cmentarzu przypominają nieco układanie puzzli. Niektóre nagrobki w wyniku warunków atmosferycznych, aktów wandalizmu czy kradzieży rozsypały się na kilka mniejszych lub większych kawałków. Dopasować je można po wyrytych na nagrobkach napisach, ich kolorze czy kształcie, jednak w przypadku wielu fragmentów pomóc może tylko ręczne dopasowanie ich do pustego miejsca w "układance". Nagrobki zachowane na cmentarzu wykonane są z piaskowca, dlatego przy ich wydobyciu zalecana była ogromna ostrożność.

Prace wydobywcze wykonywaliśmy wyłącznie ręcznie, żadne maszyny nie wchodziły w grę. Tylko przy przenoszeniu nagrobków używaliśmy maszyny i samochodu - przyznaje lokalny przedsiębiorca, Lech Wietrzyk.

Nagrobek pamiętający czasy wojen napoleońskich

Co istotne, prace toczą się wyłącznie na obszarze niegrzebalnym - to znaczy tam, gdzie na pewno nie ma w ziemi pochowanych ludzkich szczątków. Nieliczne z odnalezionych fragmentów tablic nagrobnych pochodzą z pewnością z istniejących nadal grobów, jednak ich dopasowanie to kolejny etap prac.

Znaleźliśmy nagrobki dwóch żorskich rabinów, Dawida Deutscha i Abrahama Freunda. Byli to rabini o ponadżorskiej sławie, i w swoich czasach odgrywali oni dużą rolę na Górnym Śląsku. Znaleźliśmy też nagrobek żony Piusa Wachsmana - był on miejskim lekarzem. Niestety, jego nagrobka nie było, ale udało nam się znaleźć ten należący do jego żony. Trafiliśmy także na nagrobek żony kantora żorskiej synagogi, zatem postaci ciekawych i ważnych odnaleźliśmy tu sporo. A co najciekawsze - znaleźliśmy nagrobek starszy od tego, który do tej pory znaliśmy. Dotąd za najstarszy uznawaliśmy nagrobek Süssel Bloch, zmarłej 3 grudnia 1819 roku, żony fundatora działki cmentarnej. Tutaj mamy nagrobek Marianny Hammer, która zmarła we wrześniu 1814 roku, czyli nieznacznie po założeniu tego cmentarza, i to jest obecnie najstarszy znany nam istniejący nagrobek w przestrzeni tego cmentarza - nie kryje podekscytowania dr Pastuszka.

Wiele spośród odnalezionych nagrobków trudno przypisać do konkretnej osoby. Wytarte, wymyte lub wyszczerbione napisy uniemożliwiają ich identyfikację, choć w miarę postępów prac coraz więcej zagadek udaje się wyjaśnić.

Działam na różnych cmentarzach, i zawsze powtarzam, że stan cmentarza żydowskiego odzwierciedla stan miasta. Jeżeli jest bałagan na cmentarzu żydowskim, znaczy, że jest, przepraszam, bałagan w mieście. W Żorach mamy ładne cmentarze, nie tylko ten żydowski. To jest dowód na to, że można szanować historię, a ona może też służyć potomnym. To miejsce świadczy o bogatej historii miasta, o tym, że współtworzyli je różni ludzie, i my dzisiaj też tworząc to lapidarium, nie tylko chcemy wyeksponować piękno tych nagrobków, ale też oddać szacunek ludziom, którzy tu zostali pochowani, z których dziedzictwa do dziś korzystamy - dodaje dr Pastuszka.

Otwarcie lapidarium, połączone ze zwiedzaniem cmentarza i opowieściami dra Sławomira Pastuszki, zaplanowano na 6 października, jako jedną z atrakcji VI Dni Kultury Żydowskiej w Żorach.