Wulkan, bombowce i kamieniołomy na Górze św. Anny

Góra św. Anny jest bardzo cennym stanowiskiem geologicznym, badawczym i dydaktycznym. Swoją geologiczną różnorodność zawdzięcza erupcji wulkanu przed 27 mln lat. Obecnie po wulkanie pozostała kaldera tzn. zapadlisko powulkaniczne, zlokalizowane w rejonie szczytu góry.

W związku ze zbliżającym się długim weekendem, postaram się przybliżyć również walory turystyczne tego urokliwego zakątka Śląska, docenionego przyznaniem mu statusu parku krajobrazowego.

http://gsa.zopk.pl/

Ligota Dolna

Ta niewielka i niepozorna wieś na północnym krańcu wzniesienia Grzbietu Chełma, była w przeszłości miejscem o dużej sile historycznego rażenia. Zlokalizowane były tu dwa lotniska: górne, szybowcowe na wzniesieniu okolicznej Góry Kamiennej oraz dolne, wojskowe Luftwaffe. To m.in. z lotniska w Ligocie Dolnej rankiem 1 września 1939 r. wystartowały pierwsze samoloty, które bombardowały Wieluń i lotnisko w Krakowie. Można rzec, iż w Ligocie Dolnej rozpoczęła się II wojna światowa. Po wojnie lotnisko do roku 1964 było centrum szkolenia pilotów cywilnych i mechaników oraz szkołą szybowcową. Obecnie po lotniskach nie ma już śladu. Zachował się jeden drewniany hangar i pozostałości budynków szkoły pilotów oraz skromna izba historii lotnictwa w Ligocie Dolnej (klucze prawdopodobnie u sołtysa).

Na Górze Kamiennej znajduje się również kamieniołom wapienia triasowego. Triasowa formacja wapienna w regionie śląsko-krakowskim zajmuje obszar pasa o szerokości ok. 15 km od Krapkowic do Olkusza i Chrzanowa.  Wapienie te reprezentowane są przez należące do wapienia muszlowego warstwy: gogolińskie, górażdżańskie i karchowickie. Skałę wapienną wykorzystywano w okolicznym budownictwie, wypalano wapno oraz dostarczano jako surowiec dla cementowni Górażdże. Eksploatację kamieniołomu zakończono w 1994r. Wyraźnie odróżnialne są tu dwie główne warstwy geologiczne: dolna-starsza wapienie gogolińskie i i górna-młodsza wapienie górażdżańskie. Jedną z ciekawostek kamieniołomu są tzw. Ripelmarki, czyli skamieniałe dno płytkiego morza, z charakterystycznymi, podłużnymi fałdami osadów dennych, utworzonych pierwotnie przez falowanie wody.

W Ligocie Dolnej, jak i całej okolicy Góry św. Anny, można spotkać jeszcze liczne przykłady zastosowania kamienia wapiennego w lokalnej architekturze. Na terenie kamieniołomu znajduje się wapiennik z charakterystycznym reliefem Ikara. Wykonano go w 1932r. dla upamiętnienia śmierci pilota, którego szybowiec uległ kolizji z wapiennikiem. Pas startowy lotniska szybowcowego znajdował się w bezpośredniej bliskości wapiennika.

Linki do historii lotnictwa w Ligocie Dolnej i geologii kamieniołomu:

• http://fotopolska.eu/479578,foto.html
• http://www.annaland.pl/turystyka/atrakcje-regionalne/muzea-i-pomniki/izba-tradycji-lotniczych-w-ligocie-dolnej#/atrakcje-regionalne/muzea-i-pomniki/izba-tradycji-lotniczych-w-ligocie-dolnej
• http://historian.bloog.pl/id,333370281,title,Ligota-Dolna-niewielka-miejscowosc-malo-znana-historia,index.html?smoybbtticaid=612851

Kamieniołom w Ligocie Dolnej (PDF 11)

Ligocka Góra 1. Skała Półka

Ścieżką nad kamieniołomem można przedostać się do wysokiej skarpy pobliskiej autostrady A4. Roztacza się z niej szeroka panoram widokowa. Skarpa jest odkrywką jasnych skał wapiennych warstwy górażdżanskiej. Miejsce to przyrównać można do krajobrazu Jury Krakowsko-Częstochowskiej. Wyróżniającą się skałą w jest tzw. „Półka”. To wdzięczny obiekt do fotografowania na tle autostrady umykającej po horyzont. Na skarpie znajdował się również wielki krzyż górujący nad autostradą. Na początku kwietnia krzyża nie było?

Ligocka Góra 2. Odsłonięcie skał

Podążając dalej tą samą ścieżką, okrążamy kamieniołom i docieramy do zielonego szlaku turystycznego, który zaczyna się w centrum Ligoty Dolnej. Szlak przebiega dalej przez rezerwat „Biesiec” i „Las Ligocki” na G.św.Anny. Przed ścianą lasu zbaczając w prawo zbliżymy się do podnóża niewielkiego, zalesionego wzniesienia „Ligocka Góra”. Na szczycie znajduje się  duże odsłonięcie skał wapiennych – tablica edukacyjna nr 10 przy skale:

Ligocka Góra (PDF 10)

Zielony szlak turystyczny jest częścią ścieżki dydaktycznej Parku Krajobrazowego G.ś.A. Przy ciekawych geologicznie stanowiskach rozmieszczone są tablice informacyjne.

Z kierunku od Ligoty Dolnej na G.św. Anny, szlak wiedzie pod górę!

Rezerwat Biesiec. Skała Wisielców

Podążając dalej zielonym szlakiem wchodzimy w las bukowy i obszar rezerwatu „Biesiec”. Zatrzymując się przy tablicy edukacyjnej nr 9, stoimy u podnóża niewielkiego wzniesienia, na którego szczycie znajduje się kolejne odsłonięcie skał wapiennych tzw „Skała Wisielców”.

Ponoć w zamierzchłej przeszłości było to miejsce egzekucji złoczyńców (?):

Rezerwat Biesiec (PDF 9)

Skrzyżowanie szlaków w rezerwacie „Biesiec”. Kapliczka nadrzewna.

Drogowskazy turystyczne informują o możliwości wyboru trasy. Znajduje się tu kolejna tablica edukacyjna nr 8:

Lej krasowy (PDF 8)

Udając się ścieżką przez las do Ligoty Górnej w połowie drogi znajdują się krasowe „Jaskinie Chełmskie”. Nie ma do nich oznakowania i niełatwo je znaleźć. Są to dwie niewielkie szczeliny skalne, a możliwa eksploracja tylko jednej z nich jest trudnym zadaniem wyłącznie dla bardzo szczupłych profesjonalistów (patrz PDF 8). W kierunku przeciwnym dochodzimy do kładki nad autostradą. Z drugiej strony autostrady zobaczyć można odsłonięcie skał wapiennych znajdujące się tuż przy jezdni (patrz PDF 8).

Wiatrak holenderski

Po wyjściu z lasu na pola, szlak zielony prowadzi ku widocznej z daleka stacji benzynowej przy autostradzie. Na jej wysokości znajduje się przytulona do domostwa pozostałość wiatraka holenderskiego. Stacja benzynowa jest ogrodzona, jednak furtka przy drodze jest zazwyczaj otwarta. Dalej docieramy do mostu nad autostradą i drogi do centrum G.św.Anny.

Góra św. Anny

Przy schodach bazyliki znajdują się dwa odsłonięcia skał nefelinitowych, wyglądem przypominające groty. Nefelinit jest skałą magmową, odmianą bazaltu, co jest dla nas oznaką, że znajdujemy się w rejonie komina wulkanu. Charakterystyczne formy słupowe tej skały (ciosy) są rezultatem powolnego stygnięcia magmy.

Nefelinity (PDF 7)

Siedziba Parku Krajobrazowego Góry św. Anny. Muszlowiec

Znajduje się ona przy zejściu do amfiteatru. Można tu otrzymać dobrą mapę szlaków turystycznych parku. Na zewnątrz za ławkami w kącie obejrzeć można sporą płytę kamienną muszlowca.

To skamieniały fragment dna morskiego sprzed 240 mln lat. Wyraźnie widoczne są małże, ramienionogi, liliowce, jeżowce. Płytę wydobyto z górnej warstwy ściany amfiteatru.

Muszlowiec terebratulowy (PDF 6)

Geopark. We wnętrzu wulkanu

To dawny kamieniołom (II) nefelinitów (skała magmowych) zlokalizowany w kalderze wulkanu.

Wulkanizm na tym obszarze był rezultatem głębokiego pęknięcia skorupy ziemskiej tzw. uskoku środkowej Odry. Magma pod wielkim ciśnieniem mogła przedostać się uskokiem do wierzchnich warstw skorupy, formując w przypadku G.św.Anny stożek wulkaniczny. Po schłodzeniu magma zmieniła się w nefelenit. W późniejszym okresie opróżniona komora wulkaniczna zapadł się, niszcząc większą część stożka. Powstała kaldera, struktura unikatowa w skali kraju. Trwająca dalsze miliony lat erozja całkowicie usunęła stożek, grubą warstwę wapieni na których spoczywał, a ostatecznie miękkie skały osadowe otaczające komin wulkanu. W ten sposób twarde, bardziej odporne na erozję bazalty komina zaczęły wystawać ponad sąsiadujące wapienie, formując niewielki szczyt. Dziś na jego wierzchołku wznosi się bazylika i klasztor. Obecnie na terenie kamieniołomu utworzono park geologiczny ze ścieżką edukacyjną i tablicami informacyjnymi.

To również dobre miejsce na odpoczynek na zielonej trawce od zgiełku panującego nieraz w centrum miejscowości. Za Geoparkiem znajduje się zjeżdżalnia grawitacyjna.

Wulkanizm w okolicach Raciborza

Pochodną wulkanizmu z rejonu G.św.Anny jest nieodległy od Raciborza kamieniołom bazaltu w Nowej Cerekwi koło Kietrza. To najbardziej na wschód wysunięta żyła bazaltowa uskoku środkowej Odry. Innym pobliskim, wygasłym wulkanem jest stożek Velky Roudny nad zbiornikiem Slezka Harta na południowy-zachód od Opawy.

Linki do wulkanizmu G.św.Anny i Geoparku:

• http://geopark-goraswanny.pl/13/wulkanizm-gory-sw-anny.html
• http://geopark-goraswanny.pl/43/informacje-o-geoparku-sw-anny.html
• http://geopark-goraswanny.pl/14/79/sciezka-dydaktyczna-w-dawnym-kamieniolomie-nefelinitow.html

Kamieniołom nefelenitów (PDF 1-0)

Piaskowce cenomanu (PDF 1-2)

Soczewa jaspisu (PDF 1-3)

Wapienie karchowickie (PDF 1-4)

Brekcja piroklastyczna (PDF 1-5)

Droga do amfiteatru. Skamieniałości

Zachęcam do przyjrzenia się płytkom wapiennym, którymi wyłożona jest droga do amfiteatru (pochodzą z kamieniołomu w Gogolinie). Płytki są fragmentami triasowego dna morskiego z bardzo licznymi śladami prehistorycznego życia. Tysiące stóp i opon przeszlifowały nieco płytki ale nadal wyraźnie widać odciski m.in. amonitów, kanały organizmów mułożernych i być może jeszcze niezidentyfikowane organizmy czekające na odkrywcę. Mnie udało się znaleźć, po dziesięcioleciach od budowy drogi, całego amonita.

Płyty z rhizocorallium (PDF 5)

Amfiteatr. Wapno i NSDAP

To dawny kamieniołom (III) wapienia (niem. Kuhtal – Krowiok). W pobliżu zachował się jeden z kilku wapienników. Kamieniołom połączony był kolejką wąskotorową ze Zdzieszowicami. Eksploatację zakończono po I wojnie światowej. W 1934 władze NSDAP  zleciły przebudowę kamieniołomu na amfiteatr. Obliczony jest on na 7 tys. miejsc siedzących i 20 tys. miejsc stojących. W 1946r. władze komunistyczne na miejscu niemieckiego mauzoleum postawiły Pomnik Czynu Powstańczego autorstwa X. Dunikowskiego. Skały ściany głównej amfiteatru reprezentowane są głównie przez wapienie oraz dolomity i margle powstałe w płytkim morzu środkowego triasu.

Kamieniołom amfiteatr (PDF 3)

Dolina Krowioka. Tajemnicze tunele

Za szerokim, bocznymi schodami amfiteatru zaczyna się schodząca w dół zbocza zalesiona Dolina Krowioka. Szlakiem tym można dotrzeć do miejscowości Żyrowa, jednak cześć szlaku za doliną jest mało atrakcyjna. Ciekawszy szlak do Żyrowej wiedzie lasem nad trybunami amfiteatru, przez Lesisko. W zboczu Doliny Krowioka znajduje się odsłonięcie skał wapiennych oraz liczne leje krasowe.

Dolina Krowioka (PDF 2)

Nieco niżej, wydeptaną, boczną ścieżką dojść można to tajemniczych tuneli „Hamburgi”, przebiegających ponoć pod G.św.Anny. Jeszcze w zeszłym roku tunele były otwarte. Po ok. 20 m zasypane były jednak piaskiem. Obecnie wejścia do tuneli są zamknięte, ze względu na ochronę zasiedlających je nietoperzy. Ich pierwotna funkcja jest obiektem spekulacji.

http://historian.bloog.pl/id,339921272,title,Gora-sw-Anny-tunele-zwane-hamburgami,index.html?smoybbtticaid=612855

Szlakiem z amfiteatru do ruin folwarku „Lesisko”.

Nad trybunami amfiteatru znajduje się kolejne odsłonięcie skał wapiennych:

Kamieniołom amfiteatr (PDF 4)

Dalej szlak prowadzi leśnym wąwozem pod górę, ku boisku i stacji benzynowej przy autostradzie. Na szczycie wzniesienia szlak skręca w lewo. Mijamy leśną kapliczkę i ponownie wchodzimy do lasu. Przy szlaku stoi tzw. „Krzyż Wisielców”. Sam krzyż nie jest niczym nadzwyczajnym, a nazwa przylgnęła do niego prawdopodobnie od nieco upiornie wyglądającego drzewa bukowego stojącego obok. Dalej szlak prowadzi skrajem lasu, wzdłuż pola. Dochodzimy do polnej drogi porośniętej brzozami i drzewami owocowymi, która prowadzi do ruin dawnego folwarku „Lesisko”.

To obszar rezerwatu przyrodniczego o tej samej nazwie. Zabudowania wykonane są z kamienia wapiennego. Znajduje się tam jeden, pielęgnowany grób. Dalej szlakiem przez rezerwat docieramy do wsi Żyrowa. Ciekawostkami rezerwatu „Lesisko” są liczne wąwozy leśne i leje krasowe:

Leje krasowe (PDF 12)

Wieś Żyrowa. Hrabiowie i Night Club

Schodząc do Żyrowej z rezerwatu „Lesisko” mijamy farmę zwierzyny rogatej. Przez siatkę płotu dobrze widoczne są łanie, daniele i muflony. Dominującym obiektem jest barokowy pałac z wieżyczkami, należący pierwotnie rodu Gaschin, a później Francken-Sierstorff.  To jedna z najokazalszych budowli pałacowych na Śląsku Opolskim. Przy pałacu znajduje się zabytkowy folwark. Niestety nie ma możliwości zwiedzania pałacu, gdyż jest to obiekt prywatny.

Link do pałacu http://majkad.blogspot.com/2010/09/zyrowa.html

Teren pałacowy od wsi oddziela kamienna brama z wieżyczką. W centrum Żyrowej znajduje się zabytkowa XVIII w. studnia z funkcją kapliczki zwana „Studzionką”, która jest nadal zasilona wodą. W pobliskiej uliczce na tzw. Kozim Rynku znajduje się osobliwy pomnik kozy - zwierzę herbowe Żyrowa. Stojącym obok wózkiem z beczką mieszkańcy w latach 1800-1972 wozili do domów wodę ze Studzionki. We wsi funkcjonuje klub sportowy i Night Club.

Asfaltową drogą z Żyrowej, przez wieś Oleszka docieramy wygodnie rowerem do Ligoty Dolnej.

Kadłubiec

Wieś nieopodal G.św.Anny. Na niewielkich wzniesieniach okolicznych pół znajdują się łomki wapienia, które miejscowa ludność eksploatowała dla własnych potrzeb. Przy autostradzie znajdują się ciekawe ruiny młyna holenderskiego.

Leśnica

Miasto u podnóża G.św.Anny. Przy ul.Strzeleckiej znajduje się niewielki cmentarz żydowski.

Dalsze linki i informacje dla zainteresowanych pogłębieniem wiedzy geologicznej rejonu Grzbietu Chełma i Góry św. Anny:

• http://www.pgi.gov.pl/pl/dokumenty-in-edycja/doc_view/2071-gora-w-anny-opracowanie.html
• http://www.pgi.gov.pl/en/dokumenty-in-edycja/doc_view/2072-karty-inwentaryzacyjne.html
• http://geopark-goraswanny.pl/9/historia-geologiczna-opolszczyzny.html

PDF:

• Mapa Geologiczna (PDF 15)
• Mapa geologiczna odkryta (PDF 16)
• Objaśnienia mapy przekroje (PDF 17)
• Przekroje geologiczne (PDF 18)
• Przewodnik geologiczny (PDF 19)

Naszych publikacji nie należy interpretować jako przewodnika turystycznego. Ideą cyklu jest zapoznanie zainteresowanych internautów z bogactwem i różnorodnością geologiczno-krajobrazową naszych okolic. Nie zachęcamy do zwiedzania miejsc przez nas prezentowanych. Eksploracja obiektów obarczonych ryzykiem odbywa się na wyłączną odpowiedzialność uczestników.

W kolejnym odcinku cyklu zaprezentujemy tzw. hałdy satelickie kopalni „Anna” zlokalizowaną w Bukowie i „Szczygłowice” zlokalizowaną w Trachach.

Grzegorz Pinior

JOOONYYY - grupa eksploracyjna

Zobacz także:

• Wyprawa na Mount Charlotta w Rydułtowach
• Raciborzanie na hałdzie w Pszowie
• Odkrywamy sekrety kopalni gipsu w Dzierżysławiu
• Co łączy Adama Małysza z kopalnią piasku "Kotlarnia"
• Hałda kopalni Marcel w Radlinie. Kolory, które wzbudzają zachwyt
• Jakie tajemnice kryją kamieniołomy w okolicach Kietrza i Głubczyc
• Żużlowe twory i ścianka wspinaczkowa. Zwiedzamy hałdy kopalń „Ignacy” i „Rymer”
• Skarby odkrywkowej kopalni gipsu w pobliskich Kobericach