"Duży błąd, nieodpowiedzialność, chybiona decyzja". Samorządowcy ze Śląska krytykują wstrzymanie naboru wniosków do Czystego Powietrza

Stanowczy sprzeciw

Samorządowcy ze Śląska krytykują wstrzymanie naboru i zapowiedź zmian w programie Czyste Powietrze. Zgromadzenie Ogóle Śląskiego Związku Gmin i Powiatów pod przewodnictwem starosty raciborskiego Grzegorza Swobody wydało stanowisko w tej sprawie:

Zgromadzenie Ogólne Śląskiego Związku Gmin i Powiatów, zrzeszającego 161 jednostek samorządu terytorialnego z terenu województwa śląskiego, wyraża stanowczy sprzeciw wobec decyzji o wstrzymaniu naboru wniosków do rządowego programu Czyste powietrze oraz zapowiedzi istotnej zmiany jego charakterku, tj. z instrumentu o stałym finansowaniu dla mieszkańców na instrument "naborowy" - dotacyjny.

Program Czyste Powietrze do poprawki. "Trzeba skończyć ze 100-procentowym dofinansowaniem na kilka domów"

Przypomnijmy, 28 listopada Narodowy Fundusz Środowiska i Gospodarki Wodnej ogłosił "pierwszą dużą modernizację" programu Czyste Powietrze oraz - co się z tym wiąże - przerwę w przyjmowaniu nowych wniosków. Z zapowiedzi NFOŚiGW wynika, że Czyste Powietrze w nowej odsłonie ma wrócić wiosną 2025 r. "z jasnymi zasadami i nowym źródłem finansowania". NFOŚiGW zapewnia, że czas przerwy zostanie wykorzystany na obsługę dotychczas złożonych wniosków i przypomina, że od początku realizacji programu wpłynęło ponad milion wniosków na kwotę ponad 37 mld zł, podpisano ponad 820 tys. umów na ok. 26 mld zł, przy czym wypłacono niemal 14 mld zł dla 650 tys. beneficjentów.

Zdaniem władz NFOŚiGW, program w dotychczasowym kształcie skutkował licznymi nadużyciami.

- Trzeba skończyć ze 100-procentowym dofinansowaniem na kilka domów, z wielokrotnym zawyżaniem rachunków przez nieuczciwych wykonawców za usługi i materiały, z wymuszaniem pełnomocnictwa, na podstawie którego firmy dostawały zaliczkę na swój rachunek, znikały z rynku, a cała odpowiedzialność spadała na nieświadomego beneficjenta - stwierdził Robert Gajda, zastępca prezesa NFOŚiGW.

Nowe reguły Czystego Powietrza obejmą m.in.:

• obowiązek wypłaty zaliczki na konto beneficjenta, a nie wykonawcy,
• limity dotacji na poszczególne kategorie kosztów,
• dotacje dla najuboższych,
• uzyskanie określonego standardu energetycznego w wyniku realizacji inwestycji (z zapowiedzi NFOŚiGW wynika, że w praktyce będzie to oznaczać np. brak możliwości otrzymania dotacji do zakupu kotła gazowego, jednak osoby, które już realizowały inwestycję tego typu, mają mieć możliwość rozliczenia jej w trakcie tzw. okresu przejściowego),
• więcej kontroli firm.

- Dla osób, które są w trakcie inwestycji lub ją zakończyły, przygotowujemy specjalne rozwiązanie, które uwzględni dłuższy okres kwalifikowalności kosztów oraz dopuszczalne źródła ciepła. Po wznowieniu programu okres kwalifikowalności kosztów będzie obowiązywał od 28.05.2024 r. Takie działanie ma umożliwić składanie wniosków osobom, które nie zrobiły tego przed 28.11.2024 r., a zrealizowały inwestycję. Dodatkowo osoby, które rozpoczną prace nad inwestycjami w najbliższym czasie, będą objęte tym okresem kwalifikowalności. Wracamy z nowym programem już 31 marca 2025 r. - informuje Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej.

To podaważa zaufanie do instytucji publicznych - samorządowcy ostro o zmianach w programie

Decyzja o wstrzymaniu naboru wniosków do Czystego Powietrza odbiła się głośnym echem i spotkała się z krytyką, m.in. środowisk samorządowych. Wójtowie, burmistrzowie, prezydenci i starosi, częstokroć sprzyjający lub wręcz należący do partii tworzących obecną koalicję rządową, nie kryli rozgoryczenia i oburzenia. Wspomniane na wstępie stanowisko samorządowców ze Śląska wpisuje się w ten nurt.

- Jesteśmy głęboko rozczarowani, że decyzja ta zapadła bez konsultacji z samorządami, które program realizują i domagamy się natychmiastowego przywrócenia naboru wniosków - piszą samorządowcy z naszego regionu. Dalej wskazują na bezpośredni związek skuteczności realizacji zapisów tzw. śląskiej uchwały antysmogowej z zapewnieniem publicznych źródeł finansowania wymiany źródeł ciepła i przedsięwzięć termomodernizacyjnych, których koszt częstokroć przekracza możliwości finansowe gospodarstwo domowych. Samorządowcy ze Śląska mówią wprost, że program Czyste Powietrze "dobrze odpowiadał na oczekiwania społeczne i był niezbędny dla realizacji długofalowych celów środowiskowych", choć faktycznie wymagał usprawnienia, m.in. ograniczenia biurokracji i nadużyć, wyeliminowania wielomiesięcznych zatorów.

- Rok od objęcia władzy był wystarczającym czasem dla wdrożenia zapowiadanych przez aktualny obóz rządzący działań przyspieszających wymianę źródeł ciepła i termomodernizację domów oraz usprawnienia obsługi beneficjentów programu - piszą samorządowcy i dalej stwierdzają, że decyzja wstrzymania przyjmowania nowych wniosków na czas przeprowadzenia niezbędnych zmian w programie jest "skrajnie chybiona i nieodpowiedzialna", "podważająca zaufanie mieszkańców do instytucji publicznych". - Ostatnie zapowiedzi zmian charakteru programu i istoty jego finansowania ze stałego na "naborowy" - w konkursach dotacyjnych, oceniamy jako uderzenie w podstawowy fundament dotychczasowej polityki antysmogowej w Polsce - grzmią śląscy samorządowcy i przewidują, że doprowadzi to do paraliżu działań na rzecz poprawy jakości powietrza.

Całe Stanowisko Zgromadzenia Ogólnego Śląskiego Związku Gmin i Powiatów dostępne jest tutaj:

Czyste Powietrze łączy polityków różnych opcji

Pod stanowiskiem samorządowców ze Śląska podpisał się starosta raciborski Grzegorz Swoboda, który nie jest związany z żadną partią i współpracuje z politykami różnych opcji politycznych. Jednak wspomniane stanowisko to wspólny głos 161 jednostek samorządu terytorialnego z naszego województwa, wśród których nie brakuje włodarzy bezpośrednio związanych z partiami, które wchodzą w skład obecnej koalicji rządzącej krajem.

Wstrzymanie naboru wniosków do Czystego Powietrza skrytykował wcześniej m.in. Piotr Kuczera - prezydent Rybnika związany z Koalicją Obywatelską, od marca 2019 r. Przewodniczący Śląskiego Związku Gmin i Powiatów.

- Zawieszenie programu to duży błąd i bardzo zła wiadomość dla Rybnika, który - przypomnę - od dawna jest absolutnym liderem Czystego Powietrza, jako miasto, którego mieszkańcy składają największą liczbę wniosków o udział w tym programie (przyjmowaliśmy do tej pory kilkadziesiąt wniosków miesięcznie) - stwierdził Piotr Kuczera.

Prezydent Rybnika przyznał, że program wymaga zmian, ale "tych zmian nie można robić, idąc na skróty". - Program trzeba odbiurokratyzować, wątpliwości wyjaśnić, ale nie kosztem zdrowia mieszkańców, żyjących w zanieczyszczonym powietrzu - napisał Piotr Kuczera na Facebooku. - O, i tutaj się w całości zgadzamy - skomentował Karol Szymura, wiceprzewodniczący rady miasta związany z PiS.

***

9 grudnia 2024 r. NFOŚiGW poinformował o rozpoczęciu drugiego etapu konsultacji programu Czyste Powietrze (w pierwszym etapie miało wziąć udział 200 osób - przedstawicieli samorządów, banków, wojewódzkich agend NFOŚiGW), który potrwa do 27 grudnia 2024 r. Jednocześnie NFOŚiGW zaznacza, że "cały czas są i będą wypłacane dotacje z programu oraz trwa obsługa wszystkich złożonych wniosków", a 12 grudnia ruszy nabór wniosków na termomodernizację domów na terenach województw dotkniętych powodzią.

Wojtek Żołneczko

Co dalej z Czystym Powietrzem? Pytania i odpowiedzi

Na stronie internetowej Czystego Powietrza pojawiło się zestawienie najczęściej zadawanych pytań dotyczących programu w obecnej sytuacji:

Czy można złożyć wniosek w programie „Czyste Powietrze”?

Program „Czyste Powietrze” nadal jest realizowany, jednak wymaga reformy. Pracujemy nad jego poprawą, aby zdecydowanie ograniczyć nadużycia ze strony firm wykonawczych i aby faktycznie prowadził do niższych rachunków dla gospodarstw domowych. Z tego powodu 28 listopada 2024 r. rozpoczęła się przerwa w przyjmowaniu nowych wniosków do programu. Twa obsługa już złożonych wniosków oraz nieprzerwanie trwa wypłata dotacji.

Kiedy będzie możliwość złożenia wniosku w programie „Czyste Powietrze”?

Nowe „Czyste Powietrze” zadebiutuje na wiosnę 2025 r.

Co ze złożonymi wnioskami i zaległościami w wypłatach dotacji?

Nabór wniosków w programie prowadzony jest wyłącznie w ramach limitów środków zagwarantowanych w budżecie programu, co oznacza, że dla przyjętych wniosków, które zostaną pozytywnie ocenione i zawartych już umów, które czekają na wpłatę środków, wszystkie wypłaty zostaną zrealizowane.

Co z osobami, które zrealizowały inwestycje i nie złożyły jeszcze wniosku?

Te osoby będą miały możliwość złożenia wniosku na nowych zasadach programu „Czyste Powietrze”, po ogłoszeniu naboru, który jest planowany w 2025 r.

Kiedy będzie uruchomiony ogólnopolski system operatorów w programie „Czyste Powietrze”?

Ogólnopolski program operatorski, w który będą zaangażowane gminy, to element reformy programu „Czyste Powietrze”, którego nowe zasady zaczną obowiązywać w 2025 r. System operatorski, przygotowywany dla najuboższych gospodarstw domowych, będzie chronił Polki i Polaków przed naciągaczami i nieuczciwymi praktykami wykonawców.

Co z pomocą z programu „Czyste Powietrze” dla powodzian?

Przygotowaliśmy specjalny program dotacji do termomodernizacji domów w województwach dotkniętych powodzią (dolnośląskiego, lubuskiego, opolskiego i śląskiego). Zabezpieczyliśmy na ten cel 300 mln zł. Pracujemy nad uproszczoną procedurą, tak by w połowie grudnia wystartował nabór wniosków.

Czy przewiduje się usprawnienie obsługi beneficjentów przez wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej?

Usprawnienie obsługi beneficjentów będzie naturalną konsekwencją nowych zasad programu, który ma być prostszy i bardziej przyjazny dla naszych wnioskodawców. Planujemy także usprawnienia i automatyzację procesów już w fazie wdrożeniowej.

Jakie najważniejsze zmiany obejmie „remont” programu? Czego się spodziewać w nowym naborze?

Kluczowe reformy w nowym „Czystym Powietrzu” to przede wszystkim:

• Obowiązek wypłaty zaliczki na konto beneficjenta, a nie wykonawcy,
• Limity dotacji na poszczególne kategorie kosztów, czyli koniec z drzwiami za 20–40 tys. zł,
• Dotacja dla rzeczywiście najuboższych, czyli dodatkowe warunki „wejścia” do najwyższego poziomu dofinansowania, koniec z przepisywaniem budynku „na wnuczka” – beneficjent będzie musiał wykazać własność lub współwłasność budynku/lokalu przez określony czas przed złożeniem wniosku o dofinansowanie,
• Koniec z wymianą dwóch okien w budynku, będziemy wymagać uzyskania określonego standardu energetycznego w wyniku realizacji inwestycji,
• Zwiększymy liczbę kontroli na miejscu, będziemy mieli oko na firmy, które przyłapiemy na nieuprawnionym działaniu.
• Dzięki reformie, nowe „Czyste Powietrze” będzie kontynuowane na lepszych, zdrowych zasadach.

Do końca 2024 r. obowiązuje okres przejściowy na liście zielonych urządzeń i materiałów (ZUM) dotyczący pomp ciepła, czyli urządzenia te wpisane są na listę ZUM na podstawie europejskich znaków jakości (HP Keymark, EHPA Q, Eurovent). Czy to prawda, że okres przejściowy zostanie wydłużony na kolejny rok?

Nie. NFOŚiGW nie planuje przedłużenia honorowania certyfikatów na liście ZUM po 31.12.2024 r. Zgodnie ze wcześniejszymi zapowiedziami, tylko dostarczenie kompletu badań, spełniających wymogi programu „Czyste Powietrze”, umożliwi obecność na liście ZUM od 2025 r.

Obowiązek przedstawienia pełnych badań pozwala na pełną weryfikację zgodności tych parametrów przez IOŚ-PIB. W ten sposób każdy z producentów, oferujących swoje urządzenia beneficjentom programu „Czyste Powietrze” jest równo traktowany. Zdecydowaliśmy się finalnie bazować na jednym sposobie potwierdzania parametrów technicznych pomp ciepła także dlatego, że pozwala nam to na rozwijanie wymagań dotyczących wpisu na listę ZUM, które w przyszłości mają przybrać formę polskiego znaku jakości.

Kontrole w programie „Czyste Powietrze”. Kogo dotyczą, co i kiedy może być kontrolowane?

Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej – samodzielnie lub przez podmioty zewnętrzne – mogą przeprowadzać kontrole przedsięwzięć realizowanych w ramach programu od daty złożenia wniosku o dofinansowanie, w trakcie realizacji oraz w okresie trwałości, tj. 5 lat od daty zakończenia przedsięwzięcia.

Kontroli może zostać poddany sposób wykorzystania udzielonej dotacji, w tym miejsce realizacji przedsięwzięcia, a beneficjent zobowiązany jest wówczas udostępnić dokumenty związane z dotacją oraz budynek. Od kilku tygodni intensywność kontroli na miejscu jest dużo większa. Ta forma weryfikacji poprawności realizacji inwestycji będzie rozszerzana.

Jakie są konsekwencje kontroli, w której stwierdza się nieprawidłowości?

Realizacja przedsięwzięcia niezgodnie z umową, m.in. brak likwidacji źródeł ciepła lub zaniżanie dochodów, prowadzi do wypowiedzenia umowy i zwrotu dotacji wraz z odsetkami. Przy innych nieprawidłowościach możliwe jest zmniejszenie dotacji.

W przekazach medialnych słyszy się o trwających konsultacjach społecznych programu „Czyste Powietrze”. Kto, kiedy i jak może wziąć w nich udział?

Przez kilka miesięcy prowadziliśmy analizy i szerokie konsultacje koniecznych zmian w programie. W pierwszym etapie konsultacji udział wzięło prawie 200 osób – przedstawicieli organizacji pozarządowych, samorządów, administracji, banków oraz wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Spotkania dotyczyły: kryteriów dostępu do programu oraz roli banków w programie, zasad wypłaty prefinansowania, wyboru rzetelnych i uczciwych wykonawców, efektywności energetycznej budynków, konkurencyjności wspieranych technologii oraz działania gminnych punktów konsultacyjno-informacyjnych.

Drugi etap konsultacji – planowany jeszcze na ten rok – będzie polegał na udostępnieniu opinii publicznej treści nowego programu i każdy zainteresowany będzie miał szansę zgłosić do niego swoje uwagi. O szczegółach poinformujemy m.in. na stronie czystepowietrze.gov.pl.