Pamięć o Arce Bożku – wybitnym raciborzaninie

Tak jak wielu Ślązaków walczył w armii pruskiej na frontach I wojny światowej. Po zakończeniu wojny związał się z polskim ruchem narodowym. W 1919 r. został wybrany startując z polskiej listy radnym swojej gminy. Jako Polak reprezentował interesy Polski i polskich Ślązaków. W 1928 został radnym Sejmiku Prowincjonalnego (Provinziallandtag) w Raciborzu, w 1929 r. radnym Sejmiku Powiatowego w Raciborzu.

W czerwcu 1919 r. wstąpił do Polskiej Organizacji Wojskowej Górnego Śląska, która działała wówczas także w Markowicach. W I powstaniu śląskim w ramach grupy dywersyjnej Sylwestra Janosza, wysadził strategiczny most na Odrze. Przed plebiscytem na Górnym Śląsku na wiecach, zebraniach i w indywidualnych rozmowach agitował za głosowaniem na rzecz przyłączenia tego obszaru do Polski. W III powstaniu śląskim został przydzielony do I batalionu 4 raciborskiego pułku piechoty, został w nim dowódcą 2 kompanii. W powstaniu tym zorganizował służbę sanitarną, był również łącznikiem dowódcy pułku z aliancką Komisją Międzysojuszniczą.

Po podziale Śląska w 1921 r. pozostał w Markowicach. W latach 20. i 30. XX wieku jako wiceprzewodniczący Dzielnicy I Związku Polaków w Niemczech przyczynił się do rozwoju polskiego ruchu narodowego. Został posłem Górnośląskiej Izby Rolniczej. Przez wiele lat brał udział w pracach Komisji Mieszanej w Katowicach powołanej do rozpatrywania spraw spornych na byłym terenie plebiscytowym. Był działaczem wiecowym, przemawiającym śląską gwarą, typowym trybunem ludowym. Wyczuwał potrzeby i dążenia Ślązaków i zawsze im pomagał. Bronił ich zarówno jako radny w niemieckich organach samorządowych, jak i później, gdy był członkiem Rady Narodowej Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, a po wojnie wicewojewodą śląsko-dąbrowskim. Jako obywatel państwa niemieckiego, startował do parlamentu Rzeszy i sejmu pruskiego nie został jednak wybrany, wskutek zmasowanej niemieckiej propagandy. Szczególnie okrutnie został doświadczony w czasach hitlerowskiej dyktatury, kiedy w styczniu 1939 r. musiał opuścić ojczystą ziemię, i przebywać na wygnaniu w wyznaczonym przez hitlerowskich urzędników miejscu.

W czasie II wojny światowej Bożek jako członek RN RP odegrał doniosłą rolę w walce o przyłączenie Śląska do Polski. Na forum tego parlamentu walczył o to, by cały niepodzielony Śląsk znalazł się w granicach państwa polskiego. Objaśniał także Polakom na emigracji kwestie udziału Ślązaków w armii niemieckiej, którzy po dostaniu się do niewoli alianckiej, służyli później w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie. Bronił żołnierzy pochodzących ze Śląska przed złym traktowaniem, przed podejrzeniami, że są Niemcami i pełnią rolę V kolumny.

W powojennej pracy na stanowisku wicewojewody śląsko-dąbrowskiego (1945 – 1950), brał udział w weryfikacji narodowościowej, pracy osadniczej, występował w obronie szykanowanej ludności, zarówno śląskiej jak i napływowej. Sprostał wyzwaniom, jakie wyznaczał rząd i władza ludowa, której cele i zadania musiał realizować. Jednocześnie musiał spełniać oczekiwania śląskiej ludności. Starał się dobrze wypełniać swoje powinności, zgodnie z ówczesnymi regułami i zasadami, zachowując równocześnie tożsamość Ślązaka – prostego, niewykształconego chłopa, który edukację realizował w niemieckiej szkole. System polityczny Polski krępował jego działania, a funkcje i stanowiska jakie sprawował, często uniemożliwiały mu wypowiadanie jego rzeczywistych opinii i poglądów. Zawsze jednak robił wszystko, aby życie ludu śląskiego uczynić lepszym i godniejszym. Pomagał im odnaleźć się w nowej rzeczywistości ustrojowej. Uczestnicząc czynnie w akcji weryfikacyjnej i osadniczej, chronił ich przez nadużyciami i bezprawnymi działaniami niektórych urzędników.

Bożek pozostawił po sobie wiele materiałów publicystycznych. Zamieszczał je w prasie, jako artykuły lub listy do redakcji. Pisał i drukował również propagandowe broszury. Po wojnie udzielał też wywiadów radiowych, wygłaszał przemówienia okolicznościowe na uroczystościach państwowych, zjazdach i spotkaniach. W twórczości tej przyświecał mu zawsze jeden cel – obrony praw narodowych ludności śląskiej. Pisał że jego polskość, wynikała z tego, że pochodził z polskiego pnia szczepowego, mówił i modlił się tym samym polskim językiem, na równi z resztą narodu polskiego.

Na emigracji pisał wspomnienia. Opisał w nich swoje młodzieńcze lata i początki działalności społecznej, lata zmagań z naporem germanizacyjnym na Górnym Śląsku oraz swą późniejszą działalność na emigracji. Pominął jednak ważne szczegóły ze swego życia, a mianowicie działalność w ZPwN. Wspomnienia te opatrzone obszernym wstępem Jana Edmunda Osmańczyka, wzbogacone broszurami i artykułami wytworzonymi przez Bożka, opublikowane zostały w 1957 r. przez Wydawnictwo Śląsk w Katowicach.

W latach 2001 – 2003 publikowane były na łamach „Nowin Raciborskich” Londyńskie pamiętniki Arka Bożka, które przygotował do druku (bez ingerencji w ich treść i język) Ryszard Kincel – historyk, dyrektor Biblioteki Miejskiej w Raciborzu. Pierwsze, Londyńskie pamiętniki pisał Bożek spontanicznie, językiem gwarowo-literackim, drugie, opublikowane w 1957 r. pisał w Markowicach, z „nałożonym kagańcem autocenzury”. W opinii Kincela, jego wypowiedzi i opinie z tego okresu zostały dostosowane do ówczesnego języka politycznego, do obowiązujących wtedy poglądów wobec ruchu polskiego, emigracji londyńskiej, powojennych losów Ślązaków w województwie śląsko-dąbrowskim”. Podkreślił jednak, że znając cywilną odwagę Bożka w sytuacji, kiedy wiedział, że ma już przekreśloną przyszłość polityczną, pisał bez dostosowania ich treści na użytek stalinowskiej propagandy. Pamiętniki opublikowane w Katowicach w 1957 r. oraz dokumenty archiwalne i przedruki z prasy ukazują osobowość i zmienne koleje życia Arki Bożka, który całe swoje życie poświęcił walce z niemczyzną, prowadzoną w imię polskich interesów narodowych. Był obrońcą Ślązaków, ich śląskiej tożsamości. Z jego wspomnień wyłania się wiara w Polskę, ukochanie rodzinnych stron – Śląska na różnych etapach jego życia.

Dokonując oceny jego postawy i dążeń, trzeba wziąć pod uwagę warunki, w jakich przyszło mu żyć i działać. Sam Bożek, przeciwstawiając się różnym opiniom, jakie o nim krążyły powiedział, że był zwykłym człowiekiem, który żył w trudnych czasach, a los nim poniewierał. Czynił tylko to, co nakazywał mu los i nie sprzeciwiał się swemu przeznaczeniu.

Wielkie zasługi w zachowaniu pamięci o życiu i działalności Arki Bożka położył Alfred Nowak – emerytowany nauczyciel historii, badacz dziejów regionalnych i działacz społeczny. Wykazywał on społeczną aktywność w popularyzowaniu historii Ziemi Raciborskiej oraz ukazywaniu ludzi, którzy dla tego regionu pracowali. Był aktywnym działaczem Polskiego Towarzystwa Historycznego, organizatorem wielu spotkań historycznych i konferencji, uroczystości upamiętniających ważne lokalne wydarzenia historyczne, w tym zwłaszcza przywołujących pamięć o Arce Bożku. Wspólfinansował i organizował wmurowywanie tablic poświęconych zasłużonym działaczom Ziemi Raciborskiej. Inicjował i organizował uroczystości pod pomnikiem Arki Bożka w Raciborzu. Wydał też wiele popularnonaukowych książek historycznych i biograficznych, poświęconych ważnym wydarzeniom historycznym oraz zasłużonym działaczom gospodarczym, kulturalnym, oświatowym i kombatanckim w środowisku lokalnym. Spośród kilkunastu pozycji, które opublikował wymienić należy: Z dziejów raciborskiego sportu (wspołautor B. Motyka), Racibórz 1987; Z dziejów Związku Polaków w Niemczech, Racibórz 1987; 70 rocznica plebiscytu i III powstania śląskiego, Racibórz 1991; W służbie człowieka, Lubomia 2011; Polskie krzyże i kartoteka Gestapo na Ziemi Raciborskiej, Racibórz 2018; Z zakamarków pamięci, Racibórz 2020; To już 30 lat działalności gospodarczej lubomskich przedsiębiorców 1989 – 2019, Lubomia 2020; Polskie krzyże na Ziemi Raciborskiej i przyległych powiatach, Racibórz 2021.

Na szczególną uwagę zasługują publikacje Alfreda Nowaka poświęcone Bożkowi. Jego praca magisterska pt. „Działalność Arki Bożka w latach 1945 – 1954” napisana pod kierunkiem prof. Władysława Dziewulskiego, obroniona w 1968 r. w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Opolu została nagrodzona przez PTH. Na jej podstawie została opracowana i wydana drukiem w 1990 r. przez Wszechnicę Śląską w Katowicach książka pt. Arka Bożek – wielki syn Ziemi Raciborskiej. Po przeszło dziesięciu latach ukazało się pierwsze wydanie książki pt. Działalność Arki Bożka w latach 1945 – 1954, Racibórz 2001, w 115. rocznicę urodzin i 60. rocznicę śmierci tego trybuna ludowego śląskiej ludności. Kolejne wydanie książki pod tym samym tytułem Działalność Arki Bożka w latach 1945 – 1954, Racibórz 2013, 151s. zostało wydane przez wydawnictwo Drukarnia BATEREX w Raciborzu. Trzecie wydanie (poszerzone) książki Działalność Arki Bożka w latach 1945 – 1954, Racibórz 2021, 213 s. (opublikowane przez Drukarnię CKMED Wrocław) związane jest z rocznicą utworzenia ZPwN, którego Bożek był w latach 1922 – 1939 wybitnym działaczem. Struktura książki wydanej w 2021r. jest taka sama jak w poprzednich wydaniach z tą wszakże różnicą, że zawiera aneksy. Składa się z tekstu zatytułowanego „do czytelnika”, słowa wstępnego i wstępu, trzech rozdziałów, zakończenia, załączników, bibliografii, ikonografii i trzech aneksów. We wszystkich trzech edycjach tej książki przedstawiony jest rys działalności Bożka do 1945 r., jego działalność na stanowisku wicewojewody śląsko-dąbrowskiego, oraz ostatnie lata życia, zmaganie się z osamotnieniem i chorobą. Autor napisał książkę w oparciu o materiały źródłowe (prywatne i urzędowe) literaturę przedmiotową oraz prasę. W załącznikach przedstawił wykaz wydanych przez A. Bożka zaświadczeń potwierdzających polskość Ślązaków, zabiegi o uwolnienie ich z obozów lub więzień, przydzielenie gospodarstwa lub powrotu na własne gospodarstwo, itp. Interweniował też w sprawie zwolnienia jeńców polskich pochodzących z Górnego Śląska z sowieckich obozów.

Wszystkie edycje książek o Arce Bożku są cennym materiałem poznawczym o życiu i działalności tego nieprzeciętnego raciborzanina, działacza społeczno-politycznego, członka władz emigracyjnych w latach II wojny światowej, wysokiej rangi urzędnika w powojennej Polsce, obrońcę ludności Górnego Śląska. Jako autorka książki naukowej o tytułowym bohaterze pt. Arka Bożek (1899 – 1954). Działacz społeczno-polityczny Śląska Opolskiego, Opole 2006, wyrażam szacunek i podziw dla sędziwego wiekiem Alfreda Nowaka – autora omawianych książek, za jego społeczną i twórczą aktywność, w zachowaniu pamięci o tej niezwykle zasłużonej postaci dla Ziemi Raciborskiej, a szerzej dla Śląska Opolskiego, historycznego obszaru Górnego Śląska.

Danuta Kisielewicz profesor zwyczajny w Katedrze Studiów Regionalnych Instytutu Politologii Uniwersytetu Opolskiego, w latach 2005 – 2008 prodziekan na wydziale historyczno-pedagogicznym tej uczelni