Król wojenny i bezwzględny poborca

Po zdradzieckim ataku na Śląsk króla pruskiego Fryderyka II ziemie te przeszły na dwa stulecia we władanie Prus. Stacjonujące tu oddziały wymagały wielkich nakładów pieniędzy, które wyciągano z kieszeni podatników.

Zanim przejdę do przedstawienia Państwu szczątkowych, ale tym bardziej cennych, informacji dotyczących podoficerów i szeregowych żołnierzy raciborskiego 12 pułku kirasjerów, chciałbym przedstawić to, co konieczne, a mianowicie opisać sytuację polityczną Śląska w połowie XVIII wieku.

Potęga Habsburgów

Śląsk był na początku XVIII wieku częścią potężnego imperium habsburskiego. Ród Habsburgów od trzech stuleci dzierżył godność królów Niemiec i koronę cesarską Świętego Cesarstwa Rzymskiego, które zwano potocznie Świętym Cesarstwem Rzymskim Narodu Niemieckiego. Jego przedstawiciele zaś rządzili w krajach i terytoriach rozsianych na kilku kontynentach. W ich posiadłościach słońce nigdy nie zachodziło.

W Europie Habsburgowie rządzili w krajach niemieckich, Niderlandach, Hiszpanii, połowie dzisiejszych Włoch, krajach bałkańskich, w Czechach, na Węgrzech, Śląsku i wielu pomniejszych terytoriach. Byli też najpotężniejszym ówcześnie rodem panującym na świecie. Terytoria habsburskie nie były obszarem spójnym, jednolitym, często też nie prowadzono wspólnej polityki i nie dążono do jednego celu.

Wojny śląskie

W roku 1740 nastąpiły znaczne zmiany w Europie. W dwóch największych państwach niemieckich – monarchii habsburskiej i Prusach doszło do zmiany panujących. 31 maja 1740 roku umarł Fryderyk Wilhelm I, zwany królem – kapralem (Soldatenkönig). Władzę w Prusach objął jego syn Fryderyk II. 26 października zmarł cesarz Karol VI Habsburg. Na mocy sankcji pragmatycznej z 1713 roku rządy po nim w dziedzicznych krajach Habsburgów objęła jego najstarsza córka Maria Teresa. Młody król pruski Fryderyk II postanowił zaatakować i przyłączyć do swego państwa Śląsk. Atak na Śląsk był pogwałceniem wszelkich umów, czynem zdradzieckim, który nie miał żadnej prawnej legitymacji. W trzech ciężkich wojnach tzw. śląskich (1740 – 1742, 1744 – 1745, 1756 – 1763) Fryderyk II utrzymał swe zdobycze i Śląsk pozostał na dwa stulecia w państwie pruskim.

Armia miała państwo

Fryderyk był królem wojennym, warto dodać, że pierwsze 23 lata jego panowania to z przerwami lata wojny – głównie o Śląsk. Ostatnie zaś 23 lata panowania tegoż władcy były już spokojniejsze i wtedy przyszedł czas na dalekosiężne reformy. Należy jednak pamiętać, że Prusy były określane jako kraj, w którym to armia ma państwo, nie zaś państwo dysponuje armią. Wielki elektor Fryderyk Wilhelm stworzył w roku 1660, główną w państwie, instytucję finansowo-podatkową Generalny Komisariat Podatkowy (General- Kriegs- Kommissariat). Z tej to właśnie, czysto wojskowej, instytucji wytworzyły się potem inne organy finansowe państwa. W 1722 roku król Fryderyk Wilhelm I stworzył z istniejącego od 1713 roku centralnego urzędu finansowego General- Finanz Direktorium i z wspomnianego już wyżej General- Kriegs- Kommissariat(s) jeden potężny, centralny urząd finansowy oraz spraw wewnętrznych o nazwie Genaralne Dyrektorium Finansów, Wojny i Domen Królewskich (General- Ober- Finanz- Kriegs- und Domainen- Direktorium).

Warto też dodać, że Brandenburgia, później królestwo Prus wydawały ogromne sumy na armię, sięgające 70% i więcej dochodów państwa (dodatkowo częste i znaczące subsydia obcych państw). Na początku panowania Fryderyka II armia pruska liczyła 80000 żołnierzy, pod koniec zaś jego rządów ok. 200000. W tym też czasie co 32 mieszkaniec Prus służył w wojsku. W Austrii stosunek ten wynosił 1:64, we Francji zaś przedstawiał się jak 1:140.

Śląsk w Prusach

W początkowym okresie wojny o Śląsk głównym urzędem zaopatrzeniowym (intendentury) armii był wspomniany już, powstały jeszcze przed wojną, Generalny (Polowy) Komisariat Wojenny (Das General- Feld- Kriegskommissariat). Już w listopadzie 1740 zostali powołani jego urzędnicy. Jednak szybkie sukcesy armii pruskiej na Śląsku spowodowały, że już 3 stycznia 1741 roku Fryderyk II postanowił zlikwidować najważniejszą habsburską instytucję administracyjną Oberamt i scedować jej kompetencje na Komisariat.

W ciągu 2 lat Fryderyk II zreformował gruntownie nową prowincję, przebudowując jej administrację na wzór pruski i tworząc nowy podział terytorialny. Zlikwidowano prawie całkowicie dawny śląski ustrój stanowy oraz dawną samorządność miast, wprowadzono nowy system podatkowy, zreformowano sądownictwo, zbudowano od podstaw nowy system militarny. Rozkazem gabinetowym z 25 listopada 1741 roku Fryderyk ustanowił w nowej prowincji dwie kamery – wojenną i domen Kriegs- und Domainen - Kammer (Domänenkammer) z siedzibami we Wrocławiu i Głogowie. Zaczęły one swą działalność 1 stycznia 1742 roku, wtedy też zlikwidowano Generalny (Polowy) Komisariat Wojenny. Obszar Górnego Śląska i Kłodzka (hrabstwa kłodzkiego) włączono po podpisaniu pokoju berlińskiego (28 lipca 1742) do kamery wrocławskiej. Prezydentem kamery byli kolejni ministrowie (od marca 1742) prowincji śląskiej, którzy nie podlegali dyrekcji generalnej w Berlinie, a bezpośrednio królowi.

Taka samodzielność prowincji śląskiej i wyjątkowe znaczenie śląskiego ministra prowincji została utrzymana aż do 1807 roku. W grudniu 1741 roku powołano radców krajowych (Landratów), którzy objęli swe obowiązki w utworzonych nieco wcześniej powiatach.

Pruski fiskus

Warto dodać, że obciążenia podatkowe w pierwszych latach rządów pruskich nie były nominalnie większe niż w czasach habsburskich. Wynosiły one ok. 3265 000 – 3534 000 talarów. Różnica tkwiła w konsekwentnym, bezwzględnym egzekwowaniu należności. Administracja habsburska rozpoczęła w latach 20. i 30. XVIII wieku prace nad opracowaniem wielkiego katastru podatkowego, który w zasadzie opracowano, ale nie wprowadzono w życie ze względu na wielkich śląskich obszarników, którzy musieliby płacić wielokrotnie większe podatki. Prusacy natomiast posłużyli się przygotowanym katastrem gruntowym i szybko go dopracowali. Podane wyżej sumy śląskich podatków stanowiły ok. 1/3 całego budżetu Prus. Zastrzyk finansowy więc był bardzo cenny, tak jak i wzięty w posiadanie obszar Śląska. Około 2200000 talarów wydawano na Śląsku na stacjonujące tutaj oddziały wojskowe. Fryderyk chciał wydawać nawet więcej, do 2,5 milionów, ale nawet pruski system podatkowy nie mógł podołać takim zadaniom.

Stosunki własnościowe

Na Śląsku w XVIII wieku, także jeszcze w wieku XIX dominowała wielka szlachecka własność ziemska (Gutsherrschaft, Gutswirtschaft). Ludność tkwiła wciąż w okowach średniowiecznego systemu gospodarki rolnej opartego na poddaństwie. Jeszcze pod koniec XVIII wieku arystokracja śląska posiadała 70% ziemi oraz 4969 wsi. 17,1% śląskiej ziemi było własnością kościelną a tylko 6,8% posiadało państwo. Pruski minister na Śląsku Hoym szacował pod koniec XVIII wieku liczbę szlachty śląskiej oraz szlachty przebywającej na Śląsku na około 8000 osób. W tym 1300 szlachciców nie zamieszkiwało Śląska i stało częściowo w służbie austriackiej, 2700 z rodzinami mieszkało i służyło jako oficerowie i urzędnicy na Śląsku (nie mając tutaj częściowo posiadłości ziemskich), 4000 osób pochodzenia szlacheckiego, w tym 931 właścicieli dóbr ziemskich, mieszkało i zarządzało tutaj swymi dobrami ziemskimi.

Pod koniec XVIII wieku na Śląsku istniało 130, głównie małych, miast akcyzowych oraz 5500 wsi i miast nieakcyzowych. W miastach akcyzowych, które miały zwykle mury obronne, stacjonował garnizon wojskowy, żołnierze zaś pobierali przy bramach miejskich, później akcyzowych opłaty akcyzowe za przeróżne towary. Jednym z tych miast był Racibórz. Warto dodać, że na Śląsku procent ludności miejskiej spadał w II połowie XVIII wieku z 22% w roku 1756 do 19% w roku 1787 i do 17% w roku 1807. Pierwsze dziesięciolecia panowania pruskiego na Śląsku nie były więc dla miast i nie tylko przyjazne.

cdn.

Autor jest pasjonatem lokalnej historii, ma stopień naukowy doktora, naucza w Zespole Szkół Mechanicznych w Raciborzu. Spod jego ręki wyszło wiele książek poświęconych dziejom miasta.