Zarys Dziejów Nekropolii Raciborskich

Cmentarz Żydowski - część II

Gmina żydowska w 1814 roku zakupiła parcelę od Jana Hutnego na Starej Wsi pod cmentarz. Parcela ta była położona przy dzisiejszej ulicy Głubczyckiej i Fojcika, na tzw. Wilczej Górze. Dopiero w 1917 roku na tym cmentarzu grzebano zmarłych. Teren cmentarza powiększono w latach 1862 i 1880 do pow. 2,03 ha. Najstarszym nagrobkiem na tym cmentarzu był nagrobek Rosalii Wachsner z 1821 roku. Obiekty znajdujące się przed likwidacją pochodziły w przeważającej mierze z drugiej połowy XIX wieku oraz pierwszego okresu XX wieku. Charakteryzowały się one dużym bogactwem form i stylów sztuki nagrobnej, które odzwierciedlały zamożność i pozycję społeczną zmarłego. Pomimo, że wiara żydowska zakazywała obrazowania nagrobków, zgodnie z drugim przykazaniem „Nie czyń sobie podobizny rzeźbionej czegokolwiek co jest na niebie i na ziemi w dole i tego co jest w wodzie i pod ziemią”. Dlatego sztuka kamieni cmentarnych wyrażała te tendencje, co bardzo uwidoczniło się na raciborskim cmentarzu, świadczy o tym brak figuralnych postaci. Występowały tu oczywiście nie tylko tradycyjne macewy, a stawiane nowe nagrobki nosiły piętno kolejnych stylów sztuki klasycystycznej, neogotyckiej, a w końcu prosty modernizm. Wśród licznych nagrobków wzniesionych na tym cmentarzu spotykało się pomniki w formie obelisków, stojących na misternych postumentach, głazów oraz pomników o bardzo zróżnicowanych kształtach artystycznych, jednak na uwagę zasługiwały typowe dla tej grupy wyznaniowej style  w formie ściętych u góry stożków. 

Poziom artystyczny nagrobków, podobnie jak wszelkich innych wytworów plastycznych, uzależniony był od różnych czynników, głównie od pozycji ekonomicznej zamawiającego oraz od poziomu kulturalnego środowiska, ale także od klasy wykonującego go rzemieślnika. Macewy wykonywano przeważnie z czarnego garbo, czarnego, białego i różowego marmuru, granitu oraz piaskowca. Czynnikiem łączącym nagrobki wzniesione w różnych okresach była symbolika płaskorzeźb. Motywy symboliczne na nagrobkach wywodzą się z zasad religii mojżeszowej, ze starożytnej historii  Izraela i średniowiecznej mistyki żydowskiej oraz późniejszej tradycji. Występujące płaskorzeźby na macewach zazwyczaj wieńczyły epitafia. Wśród występujących na macewach symboli spotykano bardzo często „Gwiazdy Dawida” (po hebrajsku: Magen Dawid – Tarcza Dawida). Ten starożytny ornament i znak graficzny, używany nie tylko przez Żydów, od XVII wieku funkcjonuje jako symbol ludu Izraela  ale znamionuje raczej poczucie przynależności narodowej niż religijnej. 

Drugim symbolem występującym na cmentarzu były „błogosławiące dłonie”, znaczyły one groby kapłanów (hebr. kohen, kohanin). Rabini podczas niektórych modlitw w synagodze wznoszą dłonie, aby błogosławić zebranych (Bamidbar Kś. Liczb 6,24 – 26). Ten właśnie gest uwidoczniony był na kilku nagrobkach raciborskiego cmentarza.

Trzecim symbolem, który również występował na raciborskim cmentarzu był „Dzban i misa” lub sam „Dzban”, który widniał na pomnikach lewitów (hebr. Lewin), czyli potomków Lewiego, pomagających w świątyni kapłanowi (Rabinowi) przy składaniu ofiar. Do nich należało obmywanie kapłanowi dłoni przed błogosławieństwem, toteż na ich macewach uwidoczniony był dzban i misa lub sam dzban. Spośród symboli nagrobnych tylko dwa ostatnie mają jednoznaczny sens: rozwarte dłonie, rzeźbione wyłącznie na grobach kapłanów oraz dzbany na mogiłach lewitów. Przynależność do tych rodów przechodziła z ojca na syna.

Występujący na nagrobkach świat roślinny, to zarówno owoce ziemi świętej, jak również rodzime kwiaty, a także wazony z kwiatami. Motywy te były zaczerpnięte ze sztuki baroku. Te ornamenty miały wartość symbolu życia, pojęcie szczególnie ważne w mistyce żydowskiej, bowiem występują w biblijnym opisie raju. Na macewach cmentarza występowały również rośliny winorośli – symbolu ludu Izraela (w psalmie 80 Izrael przyrównywany jest do winorośli, która zabrana z Egiptu zapuściła korzenie w Ziemi Obiecanej).

Na cmentarzu tym można było również spotkać motywy odnoszące się do śmierci i żałoby. Niektóre z nich zostały zapożyczone z uniwersalnej sztuki nagrobnej innych wyznań, przekształcano je i wkomponowywano do motywów typowych dla judaizmu. Występująca na cmentarzu złamana kolumna miała oznaczać symbol śmierci. Każde epitafium rozpoczynało się skrótem od słów hebrajskich „PN” lub „PT”, co oznaczało „Tu leży” „Tu pochowany lub Tu ukryty”. Często występowały w języku niemieckim „Hier ruht in Gott” – tu spoczywa w Bogu. Inskrypcje były zazwyczaj dwujęzyczne, hebrajskie i niemieckie, rzadko występowały tylko hebrajskie. Ostatnie pochówki na tym cmentarzu odbyły się w latach 40-tych obecnego stulecia: Josef Bohn zm. 7.III.1940 r. i  Adela Fraenkel zm. 10.II.1941 r. zakończenia każdego epitafium: Liter, tncbh, które są skrótem zwrotu „Niech dusza jego (jej) będzie związana w węzeł życia”.

Kultura i obyczajowość mieszkających tu niegdyś Żydów była uwidoczniona na ich nagrobkach, każdemu odsłaniały one tajniki przeszłości i opowiadały o dziejach wygasłych pokoleń, o ich życiu i zmaganiach, o ich wzlotach i upadkach, o ich cierpieniach i radościach. Z braku opieki i zainteresowania ulegały one niszczeniu i w końcu zagładzie, a dzieje Żydów raciborskich, którzy wg źródeł historycznych żyli na tej ziemi od ośmiu stuleci, zapadają się coraz bardziej w mroku zapomnienia.

Kazimierz Świtliński