Zarys Dziejów Nekropolii Raciborskich - Cmentarz Żydowski - część I

Miasta umarłych przypominają nie tyle o historii tej ziemi, ale o ludziach, którzy ją tworzyli. Jedynym nieraz śladem, jaki pozostał po zamieszkujących tu Polakach, Niemcach, Czechach, katolikach, protestantach, wyznawcach religii mojżeszowej są cmentarze. Spacerując po parku przy ul. Opawskiej, odpoczywając na placu Długosza czy idąc polną drogą miejmy świadomość, że stąpamy po nieistniejących już nekropoliach.

Nieistniejący dziś cmentarz wyznania mojżeszowego w Raciborzu, który uległ likwidacji w latach 197 – 1973, był jedynym świadectwem istnienia na terenie miasta wyznawców judaizmu. Warto go przypomnieć ze względu na jego zabytki sepulkralne, które zostały zniszczone. Brak historycznych materiałów źródłowych o cmentarzach żydowskich, czyli kirkutach, znajdujących się na terenie miasta Raciborza oraz likwidacja ostatniego z nich, stwarza poważne problemy w przeprowadzeniu prawidłowej oceny i analizy ich rozwoju na przestrzeni wieków. Na podstawie znajomości tego terenu oraz materiałów fotograficznych wykonanych przed likwidacją , można choć częściowo ustalić wartość historyczną tegoż cmentarza. Dawną świetność byłego cmentarza przypominają dziś jedynie materiały ikonograficzne o wyjątkowej wartości historycznej, które predystynują do krótkiej przynajmniej charakterystyki dziejów cmentarza i Żydów raciborskich.

Najstarsze wiadomości o Żydach, zamieszkałych w Raciborzu pochodzą jedynie z podań ludowych, przypadających na koniec XI wieku, w których jest mowa, że kościół na Starej Wsi miał służyć za bożnicę żydowską. Być może w tym czasie znajdował się tam cmentarz? Jednak wiarygodniejsza jest wzmianka o osadzie żydowskiej z 1379 roku, która mieściła się na zachód od Rynku, w obrębie średniowiecznych murów obronnych. Z roku 1495 pochodzi już druga wzmianka o istnieniu w Raciborzu synagogi przy ulicy Sukienniczej, dzisiejszej ulicy Solnej, która była położona nieopodal kościoła Bożego Ciała, a za murami miejskimi musiał istnieć nieduży kirkut (okopisko), o którym historycy nie wspominają. Przy ulicy Żydowskiej, obecnie Leczniczej, istniała dość prężna gmina żydowska, która skupiała się wokół synagogi. Stosunki panujące pomiędzy gminą żydowską i społecznością katolicką bywały w różnych czasach zmienne, gdyż Żydzi stanowili zawsze mniejszość społeczną. 

W XVI wieku dochodzi do wypędzenia Żydów z miasta. Jednak w ciągu stosunkowo krótkiego czasu w Raciborzu osiedla się ponownie ludność narodowości żydowskiej. Napływ Żydów spowodował wzrost gminy, co sprawiło że w końcu XVIII wieku istniał już żydowski dom modlitwy zwany po hebrajsku Bet ha-knrset, za dawnym grodem zamkowym. Czynny był do czasu zbudowania nowej synagogi. W roku 1796 kronikarze odnotowują, że wśród mieszkańców Raciborza jest 30 domów żydowskich. W 1812 Żydzi w całych Prusach uzyskali wolne prawo miejskie i już w 1814 roku zakupili na Starej Wsi plac pod cmentarz. A już w 1825 roku zakupiono parcelę budowlaną za 1650 talarów, pod budowę bożnicy przy dzisiejszej ulicy Szewskiej, obok sklepów Silbermanna i Bartscha, pod którą w 1828 roku położono kamień węgielny. Gmina liczyła wówczas 380 osób.

Wzniesiony w latach 1828 – 1830 budynek bożnicy w stylu klasycystycznym  był z pewnością ozdobą miasta, jednak wewnątrz unikano zdobień zgodnie z kultem, z wyjątkiem miejsca na Torę oraz Świecznik, a w środku odgrodzone i podwyższone miejsce, w którym czytana była Tora. Synagoga miała odrębne miejsca dla mężczyzn i kobiet, jednak największą ozdobą był zakupiony w Barcelonie lichtarz siedmioramienny – hebrajska menora jest odpowiednikiem „drzewa światła”. (Pisano wówczas w sprawozdaniu z uroczystości otwarcia synagogi w „Prowinzialblatter”). Ze wzrostem zamożności i liczebności gminy żydowskiej, która w 1861 roku liczyła już 1592 osoby, powiększyła się też liczba Żydów zamieszkujących powiat raciborski. Wzrost liczby wyznawców spowodował, że gmina żydowska postanowiła zbudować nową synagogę na tym samym miejscu, gdzie znajdowała się dotychczasowa bożnica.

W 1887 roku zostaje zbudowana nowa synagoga w stylu mauretańskim, z dwoma kopułami cebulastymi wspartymi na trompach, ze ścianami wyłożonymi na zewnątrz profilowaną cegłą glazurowaną, bardziej strojna wewnątrz od poprzedniej. 10 listopada 1938 roku hitlerowcy spalili tę synagogę, a wkrótce po tym przystąpili do planowej likwidacji i konfiskaty mienia żydowskiego. Mury synagogi rozebrano dopiero w 1958 roku, a na jej miejscu dziś znajduje się skwer.

Kazimierz Świtliński