Ubezwłasnowolnienie to ostateczność

Marek Pietras: Czy pacjent cierpiący na chorobę psychiczną z automatu jest skazany na ubezwłasnowolnienie?

Cezary Lepiarczyk: Absolutnie nie. Żeby zostać ubezwłasnowolnionym z powodu choroby, pacjent musi nie zdawać sobie sprawy z absurdalności swoich zachowań, które narażają jego lub jego najbliższych na poważne kłopoty. Np. chory psychicznie zawiera absurdalne umowy pożyczkowe, wpędzające jego i jego rodzinę w niespłacalne długi.

Kto może złożyć wniosek o ubezwłasnowolnienie?

Wniosek o ubezwłasnowolnienie może zgłosić małżonek osoby, której dotyczy wniosek, krewni w linii prostej oraz rodzeństwo, a także przedstawiciel ustawowy tej osoby lub prokurator (kiedy np. dalsza rodzina widzi potrzebę ubezwłasnowolnienia, a nie może bezpośrednio do sądu złożyć wniosku  - może zgłosić taką potrzebę w prokuraturze).

Kiedy te osoby powinny zdecydować się na taki krok?

Wniosek można złożyć w każdej chwili, kiedy tylko osoby upoważnione do złożenia wniosku dostrzegą taką potrzebę. Do wniosku musi być dołączone zaświadczenie lekarskie potwierdzające rozpoznanie choroby, na którą powołuje się osoba składająca wniosek – nie musi to być psychiatra. We wniosku musi być zaznaczone o jakie ubezwłasnowolnienie (częściowe czy całkowite) się wnioskuje oraz dlaczego. Czyli należy opisać na co dana osoba choruje i jak się zachowuje.

Co to oznacza w praktyce, że ktoś jest ubezwłasnowolniony?

Osoba ubezwłasnowolniona jest pozbawiona lub ma znacznie ograniczoną zdolność do czynności prawnych czyli nie może nabywać ani tracić praw, jak również zaciągać zobowiązań. Może jedynie zawierać drobne umowy życia codziennego np. dokonywać drobnych zakupów oraz swobodnie dysponować rzeczami oddanymi mu do dyspozycji przez opiekuna prawnego. Tak się dzieje w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego. Pozostałe czynności prawne wykonuje za niego opiekun prawny. W ubezwłasnowolnieniu częściowym, osoba której to dotyczy może dysponować własnymi zarobkami (chyba że sąd postanowi inaczej) i może zawierać umowy związane z pracą. Wszelkie umowy w imieniu całkowicie ubezwłasnowolnionego zawiera jego opiekun prawny, a umowy zawarte przez ubezwłasnowolnionego częściowo muszą być potwierdzone przez jego kuratora.

Jaki jest czas trwania ubezwłasnowolnienia. Czy jest to decyzja bezterminowa?

Orzeczeń o ubezwłasnowolnieniu nigdy nie wydaje się na czas określony. Trwa ono do czasu ewentualnego wydania orzeczenia o jego uchyleniu (musi być również wydane przez sąd), jeśli ustały przesłanki, dla których zostało wydane orzeczenie o ubezwłasnowolnieniu. Sąd może również wydać orzeczenie o zmianie ubezwłasnowolnienie całkowitego na częściowe (przy poprawie stanu zdrowia) lub odwrotnie (przy pogorszeniu stanu zdrowia).

Co powinien zawierać wniosek?

Wniosek o ubezwłasnowolnienie musi wskazywać przyczyny do jego złożenia, a więc rodzaj zaburzeń uzasadniających orzeczenie ubezwłasnowolnienia (wymienione w art 13 i 16 k.c. – choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, bądź inny rodzaj zaburzeń, w szczególności pijaństwo lub narkomania). Przyczyny te muszą zostać udowodnione odpowiednim zaświadczeniem lekarskim, opinią psychologa lub zaświadczeniem poradni przeciwalkoholowej bądź poradni leczenia uzależnień. Osoba, której dotyczy omawiany wniosek, musi być także przesłuchana przez biegłego lekarza psychiatrę lub neurologa (w zależności od rodzaju zaburzeń) oraz psychologa. Jeżeli treść wniosku, dołączone do niego dokumenty lub opinie biegłych, nie uprawdopodobnią istnienia przyczyn do orzeczenia ubezwłasnowolnienia, sąd odrzuci wniosek. Natomiast w przypadkach, gdy opinia biegłych nie może być sporządzona na podstawie zwykłych badań ambulatoryjnych, sąd może zarządzić przymusową obserwację osoby, której dotyczy wniosek, w zakładzie leczniczym, na czas nie dłuższy niż 6 tygodni. W wyjątkowych przypadkach okres ten może być przedłużony, jednakże nie może łącznie przekraczać 3 miesięcy.

Czyli sąd może zdecydować o obserwacji takiej osoby?

Skierowanie pod obserwację sąd może zarządzić na podstawie opinii co najmniej dwóch biegłych lekarzy, którzy stwierdzą, że pewne zaburzenia zachodzą, jednak konieczne są dalsze badania oraz po przesłuchaniu uczestników postępowania. Ponieważ postanowienie o oddanie do zakładu pod obserwację jest środkiem, który w istocie pozbawia osobę wolności, powinien być stosowany wyłącznie jako środek ostateczny oraz zawsze przysługuje od niego zażalenie. Zażalenie przysługuje także na postanowienie o przedłużeniu obserwacji. W obu przypadkach składa się go do sądu apelacyjnego.

Czy złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie to ostateczność? Czy są jakieś alternatywne rozwiązania?

To jest zawsze ostateczność. Przede wszystkim należy za wszelką cenę podejmować próby leczenia danej osoby. Wniosek składamy jeśli leczenie jest albo nieskuteczne albo chory uporczywie uchyla się od niego. Np. w przypadkach gdy nie ma poczucia choroby i uważa, że leczenie jest mu niepotrzebne.

Czy dużo jest spraw o ubezwłasnowolnienie?

Nie. W przypadku chorób psychicznych – głównie: ciężkie, nie poddające się leczeniu psychozy, nawracające stany maniakalne w przebiegu choroby afektywnej dwubiegunowej oraz w przypadku schizofrenii – jest to niewielki odsetek wszystkich chorych. W przypadku upośledzenia umysłowego – im głębsze upośledzenie i związane z tym złe funkcjonowanie społeczne – tym częściej.

Kiedy taki wniosek jest niewskazany?

Kiedy chory systematycznie się leczy, dobrze funkcjonuje np. w rodzinie, w pracy, ma zachowane poczucie choroby, w przebiegu choroby nie było zachowań, które mogły narazić go na poważne konsekwencje prawne

Gdzie szukać porady w sprawie ubezwłasnowolnienia?

W każdej Poradni Zdrowia Psychicznego oraz Wydziałach Cywilnych Sądów Okręgowych, a także u każdego prawnika.

Czy złożenie wniosku wiąże się z jakimiś zagrożeniami dla pacjenta i dla osoby składającej taki wniosek?

Mogą zdarzyć się sytuacje, że osoba uprawniona do złożenia wniosku o ubezwłasnowolnienie zrobi to nie z chęci pomocy danej osobie, a z przyczyn nieuczciwych, np. żeby zagarnąć jej majątek. W takiej sytuacji grozi jej odpowiedzialność karna. Osoba ubezwłasnowolniona, nie mająca poczucia choroby, może oczywiście uważać, że poprzez ubezwłasnowolnienie wyrządza się jej krzywdę!

O czym jeszcze należy pamiętać, gdy jest się opiekunem ubezwłasnowolnionej osoby?

W przypadku przyjmowania osoby ubezwłasnowolnionej do szpitala psychiatrycznego, wymagana jest zgoda jej opiekuna prawnego, ale także samej osoby ubezwłasnowolnionej. W przypadku rozbieżności (opiekun zgadza się, ubezwłasnowolniony nie) decyzję o ewentualnym przyjęciu do szpitala musi podejmować dwóch psychiatrów (a nie jeden) z powiadomieniem sądu rodzinnego (w przypadku przyjęcia), który wyraża zgodę na leczenie lub nakazuje natychmiastowe zwolnienie chorego do domu – reguluje to Ustawa o Ochronie Zdrowia Psychicznego.

Czym jest ubezwłasnowolnienie

Ubezwłasnowolnienie to pozbawienie danej osoby zdolności do czynności prawnych – w przypadku ubezwłasnowolnienia całkowitego lub znaczne ograniczenie tej zdolności – ubezwłasnowolnienie częściowe. Ubezwłasnowolnienie sąd orzeka tylko i wyłącznie w przypadku osób, które z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego rodzaju zaburzeń psychicznych (najczęściej uzależnienie od alkoholu lub narkotyków) utraciły zdolność do kierowania swoim postępowaniem, w celu ochrony interesów tych osób. Sprawy o ubezwłasnowolnienie są rozpoznawane wyłącznie przez sądy okręgowe i przez ten sąd, w którego okręgu osoba, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, ma miejsce zamieszkania, bądź miejsce pobytu tej osoby, w przypadku braku miejsca zamieszkania. Sprawy o ubezwłasnowolnienie rozpatruje sąd w składzie 3 sędziów zawodowych. Dla osoby ubezwłasnowolnionej orzeka się opiekuna prawnego (całkowite) lub kuratora (częściowe). Niezwłocznie po wszczęciu postępowania, sąd orzekający ma bezwzględny obowiązek wysłuchania osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie. Osoba ta powinna być wysłuchana na rozprawie, bądź w wyjątkowych sytuacjach (gdy stan zdrowia uniemożliwia tej osobie stawienie się do sądu, lub gdy byłoby to niecelowe) przez sędziego wyznaczonego.Wysłuchanie tej osoby powinno odbyć się w obecności biegłego psychologa oraz biegłego lekarza psychiatry lub neurologa – w zależności od stanu jej zdrowia. Obligatoryjne wysłuchanie przez sąd osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie związane jest z ochroną tej osoby – umożliwić ma bezpośrednie zetknięcie się sądu z osobą, co jest szczególnie istotne bowiem zdarza się, iż sprawy o ubezwłasnowolnienie wszczynane są w złej wierze, w celu przejęcia majątku osoby, której dotyczy wniosek. Natomiast sąd może zrezygnować z doręczania tej osobie pism sądowych, wezwań lub innych wysłuchań (nie można bowiem zrezygnować omówionego powyżej, pierwszego wysłuchania) jeżeli sąd uzna to za niecelowe ze względu na stan zdrowia tej osoby (na podstawie opinii biegłych).